Neplodnost (infertilitet) je neostvarivanje začeća nakon godinu dana redovnih nezaštićenih seksualnih odnosa, ili duže od 6 mjeseci ukoliko je žena starija od 35 godina; ili ako žena može ostati trudna, ali ima pobačaje. Više od 85% parova koji imaju seksualne odnose na navedeni način, ostvariće trudnoću unutar godine dana. To znači da oko 10-15% parova ima problem sa neplodnošću.

Da bi došlo do začeća, kod oba partnera mora doći do zadovoljenja slijeda fizioloških dešavanja, neophodnih za stvaranje zametka: žena mora da ima ovulaciju, muškarac mora imati dovoljan broj normalnih i pokretljivih spermatozoida, put koji moraju preći spermatozoidi do „mjesta susreta" sa jajnom stanicom u jajovodu mora biti prohodan, kao i put kojim jajna stanica nakon oplodnje treba ući u matericu. Na kraju, unutrašnjost materice mora biti normalno razvijena i u prethodnom menstrualnom ciklusu adekvatno pripremljena da primi zametak. Ukoliko dođe do poremećaja u bilo kom dijelu navedenog niza uslova, javiće se prepreka za ostvarenje začeća.

Uzrok gore navedenoj diskriminaciji prema dobi jest opadanje kvalitete jajnih stanica s dobi žene, pa je u njih cijeli postupak potrebno ubrzati. U svakom slučaju, neplodni par se najkasnije nakon isteka gore navedenog vremena treba javiti subspecijalistu humane reprodukcije koji će mu:

· postaviti dijagnozu

· odrediti koji je pretrage potrebno napraviti da bi se dovršila obrada neplodnosti

· propisati dodatke prehrani koji eventualno mogu pomoći

· napraviti terapijski plan, te ga provesti

Mogući uzroci neplodnosti su mnogobrojni, i generalno se smatra da u 35% slučajeva uzrok neplodnosti leži kod muškog, u 35% kod ženskog i u 15% kod oba partnera. Kod preostalih 15% parova neplodnost se ne može objasniti sa medicinske strane, svi dijagnostički testovi su uredni, te je u pitanju neobjašnjiva neplodnost. Zato je kod traganja za uzrocima neplodnosti potrebno ispitati oba partnera.

Neplodnost kod muškarca i neplodnost kod žene uzrokuju različiti faktori. Kod muškaraca je problem najčešće sjeme lošije kvalitete, a kod žena rjeđe ovulacije. Simptomi koji ukazuju na neplodnost mogu biti manji volumen sjemena, drugačiji miris sjemena, menstruacije koje dolaze češće ili rjeđe, menstruacije koje su obilnije ili manje obilne, iscjedak iz dojki ili slično. Često postoji udruženi uzrok, i kod muškarca i kod žene.

Različita urođena i stečena stanja u organizmu žene i muškarca mogu biti razlog manjene plodnosti.

Uzroci neplodnosti kod žene

Hormonski poremećaji - za ovulaciju je neophodno da hormonska veza između hipofize, hipotalamusa i jajnika funkcioniše normalno. Hormoni hipotalamusa dovode do lučenja hormona hipofize, koji upravljaju funkcijom jajnika tako što kontrolišu lučenje njegovih hormona (neophodnih za pripremu materice za trudnoću) i izazivaju ovulaciju. Oštećenje hipotalamusa (upalama ili tumorima), hipofize (najčešće tumorima) i jajnika (tumorima, hirurškim odstranjenjem, zračenjem) može dovesti do remećenja ove hormonske veze i izostanka ovulacije. Jedan od najčešćih hormonskih uzroka izostanka ovulacija je sindrom policističnih jajnika.

Neadekvatna „rezerva" jajnika - Broj jajnih ćelija se smanjuje sa svakim ciklusom, a nikada se ne obnavlja. Ukoliko je broj jajnih ćelija na rođenju manji od normalnog (oko 2 miliona), ili ako se u toku života naglo smanji zbog oštećenja jajnika, ta „rezerva" jajnih ćelija će se potrošiti ranije nego što je normalno, i nastaće rana menopauza (prije 40. godine života)

Neprohodnost jajovoda - Jajovod je cjevasti organ u kome dolazi do oplodnje, i on mora biti otvoren na oba svoja kraja, kako na onom okrenutom prema trbušnoj šupljini, kroz koji nakon ovulacije ulazi jajna ćelija, tako i na onom koji je povezan sa šupljinom materice, kroz koji ulazi spermatozoid i u matericu prelazi zametak nakon oplodnje. Ako su ovi otvori začepljeni, ili je jajovod sužen, neće moći doći do susreta jajne ćelije i spermatozoida. Uzroci začepljenja ili suženja jajnika većinom su stečeni, tj. dogode se tokom života, obično zbog upala jajovoda ili njegove okoline, ili posebne bolesti koja se zove endometrioza, a koja za posljedicu često ima stvaranje priraslica u zdjelici, koje mogu suziti ili potpuno zatvoriti jajovod.

Anatomski poremećaji materice - ako je materica tako građena da je njena šupljina smanjena, ili je nema, prolazak spermatozoida kroz nju, kao i implantacija zametka, biće otežani ili onemogućeni. Ti poremećaji najčešće su urođeni i kreću se od potpunog nedostatka materice, do pregrade (septuma) unutar materice, koji dijeli njenu šupljinu na dva dijela. Stečeni poremećaji materice su rjeđi uzrok neplodnosti, najčešće su u pitanju miomi ili polipi (dvije vrste dobroćudnih tumora) koji leže u šupljini materice u blizini ušća jajovoda ili stvaranje priraslica u materičnoj šupljini, koje je zatvore i onemoguće implantaciju. Priraslice u materici nastaju zbog neumjerenog postupka kiretaže („čišćenja" materice prilikom namjernog ili spontanog pobačaja, ili kod nenormalnih krvarenja iz nje).

Poremećaji grlića materice - Grlić materice, koji predstavlja ulaz u matericu za spermatozoide, u vrijeme ovulacije proizvodi velike količine rijetke, tečne, rastegljive sluzi, kroz koju se spermatozoidi lako kreću pri ulasku u matericu., Ako je proizvodnja te sluzi nedovoljna, ili je ona previše gusta, ulazak spermnatozoida biće otežan. Do ovoga obično dolazi kod žena koje su imale operacije na grliću (konizacija).

Uzroci neplodnosti kod muškarca

Hormonski poremećaji - stvaranje spermatozoida i muških polnih hormona u testisu pod kontrolom je hormona hipotalamusa i hipofize. Ukoliko dođe do oštećenja nekog od ovih organa, može se poremetiti stvaranje i lučenje njihovih hormona, što može nepovoljno djelovati na produkciju spermatozoida.

Poremećeno stvaranje spermatozoida - do njega dolazi zbog oštećenja testisa, koje može biti urođeno ili stečeno (povreda, upala, tumor). Jedan od čestih uzroka ometanja spermatogeneze jeste postojanje proširenih vena oko testisa, što se zove varikokela.

Oštećenja puteva kojim spermatozoidi putuju od testisa do kraja mokraćne cijevi, npr. upala prostate.

Impotencija, koja se ogleda u nemogućnosti postizanja erekcije.

Neki faktori iz vanjske okoline nepovoljno djeluju na plodnost i žene i muškarca, kao što su upotreba alkohola, pušenje, prekomjerna konzumacija kafe, korištenje ilegalnih droga.

Dijagnoza uzroka neplodnosti

Prvo savjetovanje o neplodnosti i redoslijedu namjeravanih pretraga u cilju otkrivanja uzroka najbolje je da par izvrši zajedno, u pravilu kod ginekologa. Na prvom razgovoru ginekolog će od oba partnera uzeti anamnezu, bazirajući se na podatke koji bi mogli ukazati na zdravstveni problem koji je doveo do neplodnosti. Osim podataka o korištenju alkohola, duhana, droga ili nekih propisanih lijekova, važni podaci koje će ginekolog tražiti od žene su podaci o menstruacijama (u kojoj godini su počele, koliko često dolaze, da li su bolne i sl), a od muškarca o eventualnim smetnjama erekcije. Važno je od oba partnera uzeti i podatke o ranijim operacijama, povredama, upalama i zračenjima u predjelu genitalnih organa i njihovoj okolini. Prva posjeta uključuje i savjetovanje o najpovoljnijem periodu za začeće tj. „plodnim danima". Ovulacije se može predvidjeti praćenjem rasta folikula pomoću ultrazvuka.

Osim u slučajevima kada se anamnezom i ginekološkim pregledom postavi sumnja na zdravstveni problem kod žene koji bi mogao izazvati neplodnost, naredni korak u ispitivanju neplodnosti je analiza sperme muškarca. Sa muškarcem se počinje iz razloga što je davanje uzorka za analizu jednostavno i bezbolno, što uredan nalaz sperme (uz prethodno isključenu impotenciju) najčešće ukazuje da uzrok neplodnosti nije kod muškarca, a u slučaju da nalaz nije uredan izbjegava se, ili bar odgađa, niz često komplikovanih, skupih i ne uvijek sasvim bezopasnih pretraga u cilju otkrivanja uzroka neplodnosti kod žene.

Analiza sperme podrazumijeva pregled uzorka sperme pod mikroskopom. Muškarac uzorak sperme daje masturbacijom u sterilnu čašu, u klinici za neplodnost. Prije davanja uzorka treba apstinirati od seksualnih odnosa 2-3 dana i izbjegavati upotrebu alkohola i duhana. Nalaz spermiograma je uredan ako u ejakulatu ima više od 1,5 mL sjemene tečnosti, ako u 1 mL sperme ima više od 20 miliona spermatozoida, ako je više od 50% njih pokretljivo, i zadovoljavajuci procenat uredne morfologije. U normalnom ejakulatu ne smije biti veća količina bijelih krvnih zrnaca (leukocita), čije prisustvo ukazuje na upalu. Nalaz nenormalnosti u spermiogramu zahtijeva dalje pretrage, kao što je pregled urologa, ultrazvučni pregled testisa, analiza polnih hormona, genetske analize u cilju otkrivanja genetskih poremećaja itd.

Ispitivanje uzroka neplodnosti kod žene uključuje čitav niz pretraga sa ciljem da se otkrije poremećaj koji je doveo do neplodnosti i, ako je moguće, otkloni.

Analiza polnih hormona pomaže da se otkrije poremećaj hormona na nivou hipotalamusa, hipofize, jajnika ili drugih žlijezda, koji može da remeti ovulaciju i menstrualni ciklus. Polni hormoni se rade u različitim dijelovima ciklusa. To je posebno važno za FSH koji treba raditi 3. dan ciklusa i čije visoke vrijednosti u toj fazi (u najmanje dvije analize) mogu ukazivati na ranu menopauzu.

Ultrazvučnim pregledom genitalnih organa vaginalnom sondom može se otkriti većina urođenih anomalija materice (nepostojanje tijela materice, dvostruka materica, dvoroga materica, pregrada materice) i miomi i polipi u šupljini materice. Ultrazvukom se u vrijeme očekivane ovulacije može pratiti da li na jajniku raste folikul (šupljina u kojoj sazrijeva jajna ćelija od početka ciklusa do ovulacije), mjeriti njegov prečnik (folikulometrija) i tako predvidjeti očekivano vrijeme ovulacije (do koje dolazi kada folikul dostigne prečnik od 25-28 mm). Ultrazvučnim pregledom se od stanja koja mogu uticati na plodnost mogu otkriti policistične promjene na jajnicima, „čokoladne" ciste koje ukazuju na endometriozu i začepljenja jajovoda, ukoliko su isti ispunjeni tečnošću.

Histerosalpingografija je metoda kojom se otkrivaju urođene i stečene anomalije materice i prohodnost jajovoda. Izvodi se između 5. i 10. dana ciklusa, tako što se kateterom koji se kroz vaginu uvede u grlić materice ubrizga jodni kontrast koji ispuni matericu i jajovode. Zatim se pravi niz rentgenskih snimaka koji na osnovu ispunjenosti materice i jajovoda, kao i izlaska kontrasta iz jajovoda u šupljinu zdjelice, ukazuju na smetnje u prolasku kontrasta uzrokovane anomalijama i na taj način ih lociraju. Ova jednostavna, jeftina i učinkovita dijagnostička metoda je kod nas bez ikakvog opravdanja gotovo napuštena.

Laparoskopija je metoda kojom se proz minimalne rezove na trbušnom zidu ulazi kamerom i instrumentima u trbušnu šupljinu i direktno se posmatraju genitalni organi. Za vrijeme ove procedure u matericu se kroz vaginu ubrizgava kontrast i prati se da li on izlazi u trbuh kroz otvore jajovoda tj. da li su oni prohodni. Laparoskopija je dijagnostičko terapijska metoda, jer se njome neke abnormalnosti mogu ne samo otkriti nego i otkloniti. Tako se npr. za vrijeme laparoskopije mogu otkloniti priraslice koje sužavaju ili zatvaraju jajovod.

Histeroskopija je pregled materične šupljine i ušća jajovoda kamerom kojom se ulazi kroz vaginu i grlić materice. Ova metoda omogućava uočavanje i otklanjanje urođenih i stečenih abnormalnosti materice (pregrade materice, mioma i polipa u šupljini materice).

Liječenje neplodnosti je moguće kada se otkrije uzrok koji je podložan korekciji. Na žalost, veliki broj njih to nije, i u tim slučajevima jedina opcija za roditeljstvo je neka od metoda vještačke oplodnje ili usvajanje. Korekcija životnih navika

· Smanjenje gojaznosti Korekcija hormonskih poremećaja Indukcija ovulacije Korekcija urođenih i stečenih anomalija materice i jajovoda

· Korekcija poremećaja broja i kvaliteta spermatozoida

Vantjelesna oplodnja vrši se u slučajevima kada se uzroci neplodnosti ne mogu otkriti i/ili korigovati. Suština postupka je da se uzmu jajne stanice (jedna ili više) dobijene indukcijom ovulacije pomoću šprice i igle koja se kroz vaginu uvede u jajnik (put igle do folikula i uzimanje jajne stanice prati se ultrazvukom), a zatim se u embriološkoj Sali spoje sa spermatozoidima partnera.. U slučaju uspjeha, nastat će jedan ili više zametaka (embrija), koji se zatim katetrom ubace u matericu, gdje se implantiraju i trudnoća teče dalje. Polne stanice i zametci se mogu i „zamrznuti" i čuvati za kasnije pokušaje oplodnje (do pet godina).

Dr. Admir Rama;

Specijalista ginekologije i akušerstva,

Tel: +38733420194.

Hamdije Kreševljakovića 57, Sarajevo